En la muerte de Bibiano, cantautor

Durante los años 1976 y 1977 estuve trabajando en un proyecto personal sobre la historia y evolución de la canción gallega durante el franquismo y la transición política. Llegué a entrevistar a casi todos los cantautores de aquel movimiento de la canción popular que se hacía en Galicia.

Finalmente aquel proyecto, por falta sobre todo de una editorial que lo publicase, quedó arrumbado, sustituido por otras obligaciones profesionales y olvidado en un cajón. Ahora lo he rescatado para revisar la entrevista que le hice a Bibiano en Vigo el 13 de abril de 1977, de la que aún conservo la casette en la que su voz ha quedado registrada para siempre. La doy a conocer ahora porque sigue teniendo la misma fuerza y el mismo interés de aquel momento y como homenaje a su obra y a su persona en el día de su fallecimiento, este 28 de diciembre de 2016.

Bibiano: relacionar galicia co mundo

Cando Voces Ceibes queimaban as derradeiras etapas da sua existencia chegou ao seu seo este home, que viña dunha loita profesional dura, e ingrata as mais das veces, traballada naquelas orquestas de música moderna que unha noite sí e outra tamén tiñan de tocar nas salas de festas esta noite e mañán na romaría perto da vila onde cada músico tiña o seu traballo, do que vivía.

Bibiano non era home de se quedar nestes trafegos e a sua sensibilidade ollaba a un futuro máis creativo. A súa búsqueda remató na canción galega. Cunha axuda de Ramón G. Balado, que o animóu a dedicarse profesionalmente a facer este tipo de canción, e co pulo de Vicente Araguas, que fixo del un compoñente mais de Voces Ceibes.

A sua historia é tan sinxela coma o que queda dito, se non queremos engadir os centos de recitais ao longo de toda-la xeografía do estado español e dunha gran parte de Europa a donde levou a sua mensaxe, desesperada ás veces, nos derradeiros tempos coa compaña de Benedicto.

O seu primeiro disco, un LP tiduado “Estamos chegando ó mar”, da coñecemento do seu nome e da sua obra alí onde nunca ouviran falar deste cantautor galego, e confirma a todo-los que sabíamos da sua laboura, un interesante futuro para o desenrolo da nosa canción.

Teño leído en algures que o home fala mellor do que escribe, incluidos os mellores escritores. Namentres Bibiano estaba a falar comigo lembreime de esta cita e non poiden menos que convencerme de que era certo. Porque a linguaxe non é soio o que decimos senon o que suliñamos cos nosos acenos, coas nosas mans, coa nosa actitude, e mesmo cos ruidos onomatopéllicos da nosa fala. E si non é fácil transcribir unha conversa por causa de estas dificultades, os atrancos son máis si se trata de Bibiano. Porque Bibiano fala coas mans tamén. Fala con un continuo xogo de xestos. Reforza as súas afirmacións co aquelo que rexeita. E o que dí adequire máis forza. Unha forza que sospeito queda devalada no momento de transferila dalgún xeito á escritura. Tentéi de que non pasara e coido que o coquerín nunha meirande parte. Alá vai:

A vida pola música

Bibiano: A miña iniciación seria na música foi co canto gregoriano na catedral de Santiago. Despois de cinco anos con esa experiencia entrei a estudiar no instituto i empecei a montar grupos de moda, cousas que duraban un ano ou pouco mais hasta que no ano 63 fíxenme profesional (andaba entón coa música de rock) e botei hasta o ano 71 nesa situación. Entón foi cando xa empecéi a facer as miñas pirmeiras cancións en galego. Compre decir que no ano 68 eu fun testigo das cousas aquelas qu facían Voces Ceibes. Enton eu non estaba vencellado ao movimiento pero iba aos seus recitales e me interesaban moito. Tanto me gustaban que pensaba que non eran para mín. Como detalle anecdótico direiche que cando eu estaba oindo aquel famoso recital na Facultade de Medicina estaba esperando que alguén me dixera: “oye, tú, que esto es para estudiantes”.

Cando xa empecei a facer unhas cantas cancións en galego, empecéi a ter una relación amistosa con Vicente Araguas, empezamos a intentar colaborar e máis tarde ingreséi no grupo. Pero por entonces falar de Voces Ceibes como grupo era moi relativo porque Voces Ceibes esmorecía, e de feito non había una coherencia, nin siquera unha vida de grupo, somentes uns recitais esporádicos. Claro, eran os anos mais duros. Cando o ano 68 florecente da Universidade de Santiago, Voces Ceibes, que estivo íntimamente ligado ao fenómeno do 68, viña para abaixo no sentido de intensidade. Ahora penso que Voces Ceibes foi unha da mais bonitas experiencias que se fixeron no estado español e boa parte de Europa encol da canción conscientemente de loita. Penso que por aquel carácter colectivo, vencellado a un movimiento moito máis amplio que ao propio derivado da música, constituiu auténticamente un factor esencial na galeguización da Universidade de Santiago, e penso que Voces Ceibes hoxe está presente na xeneración do 68, nos fillos do 68 incluso. E si acaso no nacemento e bautismo da canción popular en Galicia. Non sei cando se acabou Voces Ceibes, non sei siquera si se acabou. Pero eu podo decir que son un dos afectados de Voces Ceibes. Si non son un dos miembros de Voces Ceibes, que non sei hasta qué punto se pode decir que sí nin que non por cuestións de tipo cronolóxico, son un fillo de Voces Ceibes. Dos pirmeiros.

Eu nacín en Santiago de Compostela, na Calle Nova. Meu pai era oficinista do abastecemento de augas e a miña nai traballaba de costureira na casa. Pero si acaso o que pode centrar máis a miña cuestión social non é este dato, senon que aos dous anos meus país se separaron. Esto supuso para todo-los hirmáns meus e para mín vivir coma sin unha perna. Porque nos decíamos que tiñamos pais, pero non o sentíamos. O gran secreto da canción “Os orfos” é esta. Non podía contar esta novela i entonces busqueille ese apaño de emigración: “Escoitaron papá e mamá/e lembráronse do máis alá/como rio sin mar/Míranse ben aos ollos/xogaron por xogar…”. Eso pasounos aos tres hirmáns. Procedo dunha familia, entón, da baixa pequena burguesía, e somentes poiden estudiar hasta segundo curso de bachelerato. Ahora estou casado, teño un fillo de catro anos, vivo en Alcabre, lévome moi ben coa miña xente e interésame moito relacionarme cos meus veciños, por eso paso moito tempo da miña vida no barrio e trato de intimar coa mayoría, que son na meirande parte pescadores ou obreiros industriales.

Motivado polas circunstancias sociales, socio-intimistas, da nosa vida, poido decir que tanto eu como os meus hirmáns e a miña nai, somos contestatarios dende hai moitos anos. Contestatarios contra o sistema. Pero claro, era unha cuestión excesivamente visceral, pola cousa de que a sociedade capitalista non nos trouxo outra cousa máis que a desgracia á casa. Entonces eso se radicaliza moito en tanto en canto a sociedade funciona por bulos, por faladurías, por privilexios, por cuestións de tipo estético-burgués… entonces, claro, miña nai foi unha auténtica marxinada e nos uns marxinados. Nos fomos os sobriños pobres de toda a familia e a miña nai a desgraciada. Dentro do outro resto da nosa familia eramos una especie de caridade, esto nos fixo contestatarios porque evidentemente estábamos desposeídos dun equilibrio sicolóxico que nos fixo buscar un contacto coas forzas progresistas que sabíamos que tamén rompían co sistema. Unha noite, a miña hirmán mais eu, cativos inda, vimos unha pintada fresca e anduvenos toda a noite buscando aos tipos que a fixeran para decirlles: “levarnos con vos, nos pintamos todo Santiago si fai falta”. Era una protesta visceral que naquel momento xa estaba entroncada profundamente co galeguismo, porque a pintada decía mais ou menos “Viva Galicia ceibe”.

Un pobo, unha lingoa

En canto ao idioma, era unha cousa curiosa. Na miña casa, cando todo o mundo estaba contento falábase en galego. Era o idioma da alegría. Ou cando se cabreaban. Nunha palabra: cando se lle rompía o esquema de representación. Pero non empecéi a asumir o idioma galego hasta o 71.

En canto á miña militancia política, dende o momento en que son militante de un determinado partido estou facendo o mais elemental dos dereitos, que é o de asociación, o dereito de expresarme dentro dun contexto político. A organización á que pertenezco ten un método de análisis, un método de crítica, marxista. Entonces máis influye en min o método en sí de análisis e de crítica que o aparato organizativo. Digamos que todo-los artistas (sin comillas) que se moven no mundo do marxismo e que están vencellados a partidos políticos teñen un grave problema que cada día se vai reflexar mais, que é o seu rendimento e a sua vinculación ao partido, aos partidos que señan. Penso que a función dun artista de masas, como é o carácter esencial da canción galega, hoxe, que traspasa reglas partidistas, está en función desas masas, deses núcleos amplios de poboación que non teñen que entrar hoxe de momento na cuestión partidaria. Pero eso sí, vai a influir a mensaxe en tanto en cuanto é o resultado dunha crítica marxista á sociedade, dunha alternativa marxista á cultura, e dunha posición personal frente á vida. Quede claro que non quero ser “o cantante do partido” nin “o cantante do aparato”, entre outras cousas porque estaría recortando as miñas posibilidades. Penso que o rendimento que lle fago a ese partido é maior sendo un cantante de masas que sendo un cantante orgánico. É mais: renuncio, renunciéi e renunciaréi a facer incluso postulados concretos nas miñas actuacións.

Os cantantes que eu coñezo, todos, de algunha maneira pertenecen a un punto de vista que hoxe está perfectamente conformado en partidos políticos. A partir de ahora eu pergúntome si o cantante vai a aceptar esa neutralidade orgánica e vaise dirixir ás masas, ou vai a aceptar esa invitación que as organizacións lle van a facer e están facendo xa, para cantar aos seus programas , para cantar ás suas siglas, para apoiar os seus mitins. Eu non sei o que vai a pasar a partir de agora porque é o gran enigma. Vai a empezar a verse quen é maduro nas suas ideas e quen é capaz de defender esto que acabo de decir.

Antes, un recital (na época aquela na que se predicaba a ruptura), un cantante, polo feito de haber conseguido un permiso ou que se celebrara un recital e porque había aquela cousa medio masoquista, medio de resistencia, medio de enfrentamento, xa se facía apetecible con cantar aquelas cousas viscerales en aquel momento e con sacar unhas cantas bandeiras. Era un espectáculo auténtico, fillo dunha situación política. Pero ahora vai haber que demostrar si é que somos músicos ou non, si somos conscientes de que somos cantantes e de que estamos utilizando unha cousa tan limpa e tan nítida como é a música, e si somos capaces de dar alternativas socialistas á misma cultura. Porque antes érase antifranquista, antifascista… pero ahora hay que dar alternativas de construcción socialista. Os cantantes que hoxe están no bloque marxista, os que abogan por unha sociedade de tipo socialista, van ter que empezar a demostralo. E despois hai que participar no debate que hoxe a nivel mundial existe na cuestión da estética. E outro debate que se vai levar a cabo é o de saber si ahora vai ser posible seguir recuperando cancións dos séculos pasados e seguir dándolle voltas ao folclore. Sobre todo cando hoxe se está creando un folclore moi importante. O home hoxe é creador, está creando tamén un folclore.

A música e a política

Paco Pastoriza: Esto recórdame que existe unha gran división entre os cantantes galegos. Unha separación e uns bloques irreconciliables. Por exemplo, naquel festival folc de Santiago, cando a presentación do Movimento Popular da canción Galega, xurdiron uns acontecementos que remataron coa vosa expulsión do colectivo (refírome a ti e a Benedicto). ¿Expulsáronvos ou saístedes vos?

Bibiano: Expulsáronnos. Expulsáronnos porque houbo una reunión donde se nos dixo que quedábamos expulsados. Esto hai que recalcalo porque ahí van responsabilidades. Evidentemente, expulsar de un movimiento democrático da canción paréceme xa de por sí denunciador, sobre todo de quenes son os expulsados e quenes son os expulsantes.

PP: Por outra banda, non sei hasta qué punto estaríades xunguidos coa vosa música ao MPCG. Recibístedes moitos ataques dos que me gustaría que fixeras un suicio crítico.Un artigo editado en “Cuadernos para el diálogo” (24-7-1976) firmado polo colectivo Equipo de Estudios decía : “Benedicto e Bibiano apoianse na lingua e no folclore para transmitiren os seus particulares puntos de vista políticos pero sin vencellarse directamente co agro; é decir, que apoiándose nunha superestructura e todo o que ela leva consigo: campo, emigración (non criticables por razón progresistas) transmiten unha serie de contidos políticos nunha situación de loita de clases que xa non se desenrola no campo, sin querer decir que se vencellen de maneira directa a medios proletarios. A transmisión de contidos políticos meramente superestructurais, xunto coa utilización oportunista da lingua i o folclore explican en gran medida as razóns do seu éxito nos ambientes ‘progres’… utilización oportunista porque non ten un compromiso na defensa da lingoa e non investigan nas raíces da música galega, o que lles leva a decir, para xustificarse, que poden facer música galega partindo do rock”.

Bibiano: Sí, eu téñome que defender desto. Evidentemente, non perteñezo a ningunha superestructura, esto o poden decir centenares de ciudadanos. Esta é una cuestión demagóxica, pero é que a mín me coñece moita xente que sabe cómo son e quen son. Non estou vencellado ao agro porque non son fillo de labradores, nunca vivín nunha aldea… o mundo rural non é o meu mundo, non podo ser honrado á hora de transcribir, de conformar a miña obra artística en un mundo que non é o meu. Pero a solidaridade queda clara dende o momento en que levo a miña laboura alí e confronto a miña experiencia persoal co mundo que rodea á xente que me está ouvindo. A miña experiencia polas aldeas e vilas é dabondo coñecida. En canto a que non estamos vencellados ao proletariado… que llo pregunten aos obreiros de Barreras ou aos de Forjas del Miñor. O que mais me jode e que algún poida decir que non estamos vencellados á loita pola lingoa. Aquí, en París i en todo-los sitios, sempre utilizo o galego, cando precisamente non é fácil cantar en galego uns textos mais ou menos comprometidos.

E logo queda a cuestión da música. Partindo do rock non se pode facer música galega nin partindo da música galega se pode facer música de rock. Eu rock como Chuck Berry non o fago. Cando falo de que fago música de rock falo dun gusto, dunha estética, dun tempo, non falo duns compases. Me parece unha falacia que se mencione a cuestión rock para decir que Galicia non ten nada que ver con esto. Eu fago música moderna galega, música urbana galega, música en todo caso que vai enfocada a unhas capas subxetivas en Galicia que teñen en común vivir nos barrios das grandes ciudades ou nos das pequenas. Cando facía rock comercial, de moda, alá polos anos 69 ao 71 era porque me viña dictado, entre outras cousas, por un movimento xuvenil a nivel universal. De feito esto estaba manexado polas grandes multinacionales do disco. Ahora ben, moitos xóvenes empezaron a romper esquemas de tipo familiar ao traveso da música de rock. O rock supuso tamén a ruptura co nacional-flamenquismo niste país. E non é ninguna falacia o decir que eu cheguéi á política ao traveso do rock. Pasei dos Brincos aos Monkees e aos Beatles precisamente buscando algo. E pasei dos Monkees e dos Beatles e de Simon and Garfunkel porque non me decían nada do que a mín me sucedía. Hasta que cheguéi á canción galega. Son pontes polos que tes que pasar. Do rock paséi á música galega facendo unha música austera, excesivamente disciplinada, como a que se levaba: non mais de tres ou catro acordes. Eu estaba desaproveitando toda unha serie de experiencias que tiña hasta que me fun novamente encontrando no seo da canción galega, interesándome en romper coa monotonía que a invadía porque era algo dunha tristura que eu rexeitaba: aquela idea de resistencia, aquela idea de autoasoballamento, aquela idea de aldraxados que tiñamos, aquela tristura que dabamos nos mismos recitales… a min interesábame rompelo, dar uns recitales vitales, esperanzadores, rítmicos… E xa digo: vamos a entender como rock, o gusto, a estética e o momento. Non a nivel comercial nin siquera a nivel musical excesivamente ceñido a uns compases determinados.

Unha característica da canción popular galega é a cuestión da fala popular, que é moi rítmica e que en moitos casos conforma o ritmo e a misma frase escrita. A mín interésame non desvecellar a palabra como conxunto de letras que reflexan unha idea dese conxunto de notas que tamén da unha idea: compensar as duas formas e axudalas entre sí. Hay cantantes que rompen a conformación da frase por necesidades do ritmo; é un pequeño erro que hai que rebasar en tanto que hoxe hai que traballar a palabra. Hai moi pouco ou casi nada traballado nos ritmos propios de Galicia (na pandeirada, na jota, no alalá) e pensó que é preciso un replantexamento que nos vai levar ao desenrolo da nosa personalidade musical que nos identifica con esa alegría i esa frescura que da o propio ritmo. En canto ás letras das miñas cancións, antes que nada hai una cuestión: queiramos ou non queiramos a censura se che mete no medio da tua producción intelectual de tal maneira que se pode decir que estás creando arte dunha determinada beleza dende o momento en que queres salvar os escollos da censura, estás tratando de facer un xogo que, dende o momento que é literal, estás creando un gusto, unha estética antirrepresiva. Porque eu non teño unha forma personal de escribir, non podo decir que fago un xénero determinado de poesía. Non o digo desde un punto de vista populista. Son fillo de una situación política cunhas institucións represivas determinadas.

Houbo unha época en que a tónica xeneral dun recital, da nosa laboura, era o panfleto viperino, limpo, con moi pouco rigor, incluso con moi pouco rigor político, non somentes artístico. Pero hoxe o concepto panfletario está en dúbida, en auténtica crisis porque non se pode un inhibir diante da realidade. Aqueles que din que hai que facer música e sólo música están defendendo unha posición política dun gusto moi dubidoso. Están contribuindo á inhibición, á non participación, cando hoxe do que estamos fartos é de que nos dirixan, o que queremos é participar. A inhibición é reaccionaria.

En canto aos diferentes públicos para os que cantamos, nunha universidade hai xa una predisposición a entender unas claves que da esta nova conformación do mundo progresista de hoxe, de este tipo de manifestacións culturales. Eu cantei en infinidade de pobos i en algúns entendían moi ben as cousas, en outros non, pero en todo caso estábamos rompendo o esquema. En un último caso gustaban porque eran uns recitales entre panfleteros, graciosos, culturalistas e incisivos. O feito musical é un feito musical i é político de por sí i é cultural de por sí i é rupturista ou revolucionario de por sí.